Dlaczego polska literatura i komiksy nie są znane w świecie?

Jak działa obieg praw autorskich, promocja, tłumaczenia i historia rynku oraz co realnie można zmienić, by polska literatura i komiks częściej trafiały do globalnego obiegu.

Analiza wskazuje na splot czynników: ograniczoną „ekspansję praw” i promocji za granicą, wąskie moce tłumaczeniowe, słabą widoczność w kanałach handlowych i dominację importu treści, przy jednoczesnym ożywieniu krajowego rynku i rosnących programach wsparcia. Rozwiązania wymagają skoordynowania: profesjonalizacji sprzedaży praw, inwestycji w tłumaczy i agentów, długofalowej obecności na rynkach istotnych oraz lepszej kuracji komiksu i literatury w obiegu międzynarodowym.

Sygnał

Jest potencjał i instytucje wsparcia, ale bez skoku jakości w prawach, tłumaczeniach i międzynarodowej promocji skala obecności pozostanie ograniczona.

Kontekst

Polski rynek książki w ostatnich latach ożył. W 2023 r. wydano 33,893 tytułów, a 43% badanych zadeklarowało lekturę przynajmniej jednej książki. To najwyższy wynik od dekady. Równocześnie Krajowa Biblioteka odnotowuje wieloletni wzrost liczby publikowanych komiksów (dekada wzrostu, m.in. 2021). Instytut Książki prowadzi programy wsparcia przekładów i promocji „Books from Poland”, finansując tysiące tłumaczeń, oraz deklaruje obecność na istotnych targach i działania wokół komiksu (np. Angoulême).

Analiza

Import silniejszy niż eksport

Branża w Polsce historycznie więcej importuje (kupuje zagraniczne prawa) niż eksportuje (sprzedaje polskie prawa), co ogranicza skalę obecności polskich autorów za granicą i spowalnia budowę rozpoznawalności katalogów.

Polski rynek „z zasady importuje, nie eksportuje kultury”, co utrudnia agencjom dochody z międzynarodowej sprzedaży praw polskich autorów.

W praktyce dominują sub‑agencje sprzedające prawa tytułów zagranicznych do Polski.

Sprzedaż praw z Polski na zewnątrz jest trudniejsza i rzadsza.

To nie jest wyrok, lecz diagnoza modelu działania praw, który można korygować przez inwestycje w profesjonalną sprzedaż.

Wąskie gardło tłumaczeń i kuracji

Widoczność literatury w świecie zależy od sieci tłumaczy, kuratorów i redaktorów po stronie języków docelowych oraz od jakości „pakietu sprzedażowego” (sample, press kit, pitch).

Instytut Książki wspiera przekłady (ponad 3,500 publikacji), sieciuje tłumaczy i prowadzi „Poland in Translation”, co pokazuje, że tłumaczenie jest koniecznym warunkiem wejścia do obiegu.

Tworzenie katalogów „New Books from Poland”, materiały praw i kampanie wideo są wykorzystywane, by „przyciągać uwagę” decydentów zagranicznych.

Skala i stałość inwestycji w tłumaczenia „na zamówienie rynków” jest istotna, ale bez ciągłości rozprasza się efekt.

Słabe punkty dystrybucyjne i brandingowe

Nawet dobre tytuły przepadają bez stabilnej obecności na rynkach anglo-, niemiecko- i hiszpańskojęzycznych oraz bez współpracy z lokalnymi promotorami.

Instytucjonalna obecność na targach (Frankfurt/London/Bologna) pomaga, ale bez stałej siatki agentów i imprintów partnerskich rozpoznawalność jest incydentalna.

Wskaźniki czytelnictwa i sprzedaży w Polsce poprawiły się, lecz nie przekłada się to automatycznie na zagraniczne półki ani na silne marki autorskie (poza noblistką Tokarczuk).

Budowanie „brandu narodowego” literatury wymaga spójnej opowieści i ambasadorów w każdym istotnym rynku.

Komiks: dekada wzrostu krajowego, słaba emisja zagraniczna

Liczba wydawanych komiksów w Polsce rośnie od lat, ale długofalowo rynek był zdominowany przez import, a lokalni twórcy mieli trudny start po 1989 r.

Krajowa Biblioteka raportuje dekadę intensywnego wzrostu publikacji komiksowych (m.in. 2021), co świadczy o potencjale podaży i popytu krajowego.

Badania naukowe opisują dominację TM‑Semic/Egmont w latach 90. i trudność debiutu lokalnych autorów, co ukształtowało długotrwałe nawyki rynkowe i importowy profil oferty.

Przełamanie historycznej zależności w komiksie wymaga aktywnego scoutingu (poszukiwań) i „wyprowadzania” serii do imprintów zagranicznych oraz stałej obecności na najważniejszych festiwalach.

Infrastruktura wsparcia istnieje, ale działa rozproszona

Państwowe programy (granty translacyjne, obecność na targach, wsparcie księgarń) poprawiają podstawy, jednak efekt sieciowy wymaga koordynacji z sektorem prywatnym i diasporą.

Instytut Książki kontynuuje programy dla tłumaczy/wydawców i wsparcie małych księgarń (certyfikaty), alokując środki i budując ekosystem.

Udział w międzynarodowych targach i katalogi „Books from Poland” to stałe instrumenty promocji praw.

Państwowe wsparcie finansowe i promocyjne dla polskiej literatury i komiksu traci swoją skuteczność (rozprasza się), ponieważ brakuje spójnego, profesjonalnego i zintegrowanego procesu, który zamieniałby obiecujące dzieła w gotowe, sprzedane za granicą produkty.

Selektor treści i propozycja wartości

Globalna rozpoznawalność rośnie, gdy oferta mówi językiem trendów odbiorczych rynków docelowych i jest opakowana w wyrazistą narrację kuratorską.

Źródła branżowe podkreślają rolę kuracji gatunkowej, trendów i promocji autorów w prawach międzynarodowych.

Wskaźniki czytelnictwa w Polsce rosną, ale tytuły przebijające się globalnie zwykle mają „przyczepkę” tematyczną zrozumiałą międzynarodowo oraz aktywne wsparcie agentów i PR.

Warto celować w „okna tematyczne” (np. Central/Eastern Europe voices, non‑fiction reporterskie, autorzy komiksu autorskiego) z silnymi pitch deckami (profesjonalnie przygotowanymi pakietami prezentacyjnymi).

Dane o popycie i benchmarki – ograniczona przejrzystość

Brak publicznych, jednolitych serii danych o eksporcie praw i nakładach przekładów utrudnia precyzyjne sterowanie polityką promocji.

Statystyki ogólne agregują dane o rynku, ale nie pokazują granularnie eksportu praw polskich tytułów. Stąd większość wiedzy ma charakter jakościowy/branżowy.

Doniesienia branżowe i komunikaty instytucji są punktowe, nie stanowią oficjalnego, cyklicznego dashboardu eksportu praw.

Jeśli nie wiemy dokładnie „co, gdzie i jak” się sprzedaje, trudniej jest multiplikować sukcesy.

Wnioski

Wnioski krótkoterminowe

Skoncentrować promocję praw na 3–4 rynkach docelowych (EN/DE/ES/FR) z dedykowanymi mini‑imprintami lub partnerami i rocznym planem pitchy.

Zwiększyć budżet na próbne tłumaczenia i rozwój edytorski „pod rynek” (aktywne tworzenie profesjonalnych materiałów sprzedażowych, które są standardem na rynku międzynarodowym, a nie tylko polskim: synopsis, comps, blurb od uznanych autorów zagranicznych).

W komiksie celować w festiwale Angoulême, Lucca, Thought Bubble z kuracją 6–10 tytułów i gotowymi pakietami praw.

Wnioski średnioterminowe

Zbudować konsorcjum „Polish Rights Hub” (Instytut Książki + prywatne agencje + wydawcy) z CRM praw i wspólną obecnością na 6–8 imprezach rocznie.

Uruchomić program mentorski dla tłumaczy (para: doświadczony–junior) z gwarantowanymi zleceniami pilotażowymi.

Rozwijać „ambasadorów” tj. autorów i kuratorów rozpoznawalnych globalnie poza literaturą piękną (reportaż, non‑fiction, komiks autorski).

Wnioski długoterminowe

Stworzyć stałe „mosty wydawnicze” (co‑publishing) z 2–3 domami zagranicznymi; rozważyć wspólne serie „Eastern European Voices”.

Sfinansować cykliczny raport eksportu praw PL (metryki: liczba umów, języki, gatunki, nakłady, półki) jako publiczny dashboard.

W komiksie inwestować w IP transmedialne (serializacje, gry, animacje) jako dźwignię rozpoznawalności.

Implikacje dla PL/UE

Dla PL: lepsza koordynacja krajowych grantów z europejskimi instrumentami kreatywnymi (Creative Europe) zwiększy mnożnik efektów i budowanie miękkiej siły.

Dla UE: UE‑standardy danych o eksporcie praw ułatwiłyby porównywalność i targetowanie wsparcia, prowadząc do większej dywersyfikacji kulturowej wewnątrz Unii.

Implikacje dla biznesu

Wydawcy: potrzebny profesjonalny pipeline praw od scoutingu po sprzedaż oraz korzystać z zewnętrznych agentów i „book doctors”.

Księgarnie i dystrybutorzy: współpraca przy kampaniach „Author in Residence” i cyklach tematycznych dla tytułów przekładowych na rynkach UE.

Implikacje dla “Kowalskiego”

Pozytywne: więcej przekładów polskich autorów dostępnych lokalnie i w e‑bookach/audiobookach za granicą oraz większa duma kulturowa i dostęp do polskich opowieści w świecie.

Zmiana: inwestycje w globalną promocję mogą potencjalnie oznaczać lepszą jakość edytorską i bardziej selektywne wsparcie dla tytułów o najwyższym potencjale międzynarodowym.

Plusy/Szanse (PL/UE)

Rosnąca liczba publikacji i czytelnictwo w Polsce tworzą bazę talentów i tytułów.

Programy wsparcia przekładów, sieci tłumaczy i aktywność na targach zwiększają „gotowość eksportową”.

Komiks ma krajową dynamikę i okno festiwalowe w UE (np. Angoulême), które można wykorzystać do wejścia w obieg frankofoński (Biblioteka Narodowa).

Możliwość koordynacji finansowania z europejskimi instrumentami wsparcia kreatywności.

Minusy/Zagrożenia/Ryzyka (PL/UE)

Strukturalna przewaga importu nad eksportem i rozproszona sprzedaż praw ograniczają skalę.

Brak zintegrowanych danych o eksporcie praw utrudnia strategię i ewaluację (brak publicznego dashboardu).

Silna konkurencja międzynarodowa o uwagę kuratorów i ograniczone moce tłumaczeniowe w niszowych parach językowych.

Ryzyko dyfuzji efektów wsparcia przy braku trwałych, rynkowych partnerstw wydawniczych za granicą.

Podsumowanie

Polska literatura i komiks mają rosnący potencjał krajowy i instytucjonalne wsparcie, ale ich umiędzynarodowienie blokują trzy spięte ze sobą elementy: model eksportu praw (zbyt rozproszony i reaktywny), niedoinwestowane tłumaczenia z kuracją „pod rynek” oraz niewystarczająco trwała obecność na kluczowych rynkach z partnerami wydawniczymi.