Dziennikarstwo Obywatelskie. Era twórców i chaosu informacyjnego

Ewolucja czwartej władzy. Jak technologia demokratyzuje i deformuje obieg informacji?

Dziennikarstwo obywatelskie to niezawodowa aktywność informacyjna realizowana przez zwykłych ludzi w interesie publicznym, napędzana rozwojem Internetu i mediów społecznościowych. Zjawisko to demokratyzuje przestrzeń medialną i wymusza natychmiastowość, wprowadzając nowe gatunki (vlogi, podcasty, krótkie wideo). Udział obywateli i twórców gwałtownie rośnie, a dystrybucja przesuwa się z tradycyjnych serwisów do platform wideo i komunikatorów (YouTube, TikTok). To rozprasza uwagę odbiorców, a przychody koncentrują się u platform. Dziennikarstwo obywatelskie stwarza jednocześnie poważne ryzyko dezinformacji i niskiej weryfikacji faktów, pogłębiając polaryzację. Politycznie “czwarta władza” się rozprasza, ponieważ politycy i influencerzy omijają filtry redakcyjne, docierając bezpośrednio do odbiorców. Rynek, choć początkowo woluntarystyczny, został wchłonięty przez koncerny medialne w celu zwiększenia ruchu, co zaciera granicę między działalnością obywatelską a komercyjną.

Sygnał

Odbiorcy przestają być wyłącznie konsumentami, stając się jednocześnie współtwórcami (prosumerami) treści. Sygnał ten wskazuje na fragmentację uwagi i źródeł, wzrost roli twórców-„influencerów newsowych” oraz bezpośredniej komunikacji polityków z odbiorcami. W rezultacie rośnie presja na standardy weryfikacji.

Kontekst

Dziennikarstwo obywatelskie narodziło się z potrzeby przełamania monopolu informacyjnego mediów tradycyjnych. Ekspansja Internetu i narzędzi Web 2.0 (blogi, fora, media społecznościowe, live’y) dała każdemu obywatelowi praktyczne narzędzia do zbierania, tworzenia i dystrybuowania informacji. Dzięki smartfonom, każdy świadek wydarzenia staje się potencjalnym reporterem. Proces ten doprowadził do mediamorfozy, w której strony wydawców tracą znaczenie jako główna brama do newsów. Następuje silny “reset platformowy”, który kieruje uwagę ku formatom wideo i komunikatorom. W Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej (CEE) wzrost konsumpcji cyfrowej idzie w parze z wyzwaniami zaufania i monetyzacji, choć Polacy wyróżniają się (o dziwo?) wysoką gotowością do płacenia za treści.

Analiza

Twórcy vs. Redakcje (zmiana ośrodka ciężkości)

Ciężar generowania zasięgów przesuwa się od redakcji do “news influencerów” i obywatelskich reporterów, którzy budują zasięgi na platformach wideo i społecznościowych.

Platformy wideo (YouTube, TikTok) stają się podstawowymi źródłami newsów i wyprzedzają lub doganiają tradycyjne mikroblogowanie.

Platformy celowo promują “creators” kosztem wydawców, a ruch referencyjny z gigantów społecznościowych spada.

Redakcje muszą przyjmować strategie oparte na “talent + platformy”, aby utrzymać zasięgi i wpływ.

Zdolność tradycyjnych mediów do kontrolowania agendy informacyjnej ulega osłabieniu.

Erozja klasycznych gatunków dziennikarskich (na rzecz hybryd)

Technologia i dziennikarstwo obywatelskie przyczyniły się do powstania gatunków hybrydowych (np. blog reportażowy, vlog, podcast) i transformacji tradycyjnych form.

Powstały gatunki z pogranicza publicystyki i informowania, które łączą wywiad z debatą.

Nowe media dają obywatelom narzędzia do tworzenia osobistych narracji, które mają silniejszy wpływ emocjonalny niż oficjalne komunikaty.

Nieprecyzyjny charakter tych form przyczynia się do zacierania granicy między faktem a opinią.

Zacieranie granic między faktami a opiniami utrudnia konsumentom krytyczną ocenę treści.

Wzrost krótkiego wideo i audio (jako najważniejszych formatów)

Krótkie formy video i podcasty to kluczowe formaty wzrostu i monetyzacji premium w ekosystemie dziennikarstwa obywatelskiego.

Krótkie news-wideo jest konsumowane przez większość badanych, głównie na platformach, a nie u wydawców.

Podcasty przyciągają atrakcyjną demografię (młodsi, wykształceni) i stanowią ważny filar monetyzacji.

Platformy zapewniają odbiorcy wolność i władzę nad tym, co i kiedy konsumuje.

Monetyzacja krótkiego wideo i audio częściej następuje na platformach niż u wydawców, co zmniejsza marże redakcji.

Selekcja newsów (platformy zastępują strony wydawców)

Tylko niewielki odsetek wskazuje bezpośredni dostęp do serwisów jako główną ścieżkę konsumpcji newsów; większość to social media, wyszukiwarki i agregatory.

Nastąpił znaczący spadek wejść bezpośrednich do serwisów, co świadczy o silnej zależności od algorytmów platform.

Zmiana strategii platform, w której giganci ograniczają promowanie newsów, zwiększa ryzyko zmienności ruchu.

Rosną ryzyka zależności od platformy i nagłej utraty zasięgów w wyniku zmian algorytmicznych.

Ta zmiana zwiększa władzę gigantów technologicznych nad obiegiem informacji i finansami redakcji.

Wpływ polityczny (rola czwarta władzy w chaosie)

Dziennikarstwo obywatelskie i media społecznościowe przyczyniają się do fragmentacji i upolitycznienia debaty, jednocześnie osłabiając funkcję selekcji newsów przez redakcje.

Politycy i ruchy populistyczne wykorzystują platformy wideo (TikTok/YouTube) do bezpośredniej komunikacji, omijając filtry redakcyjne.

Nie ma obecnie jednej „czwartej władzy”, jest bałagan (chaos). Ludzie słuchają tylko tych mediów, które „mówią ich językiem” politycznym (karmią się tymi samymi, jednostronnymi wiadomościami).

Aktywność obywateli bywa wykorzystywana przez dezinformację do manipulowania opinią publiczną.

Osłabienie funkcji kontrolnej tradycyjnych mediów rodzi ryzyko wzrostu populizmu i łatwiejszej manipulacji.

Rynek w Polsce i Europie Śworkowo-Wschodniej (wyzwania i szanse monetyzacji)

Polska wyróżnia się w regionie CEE wyższą adopcją płatności za newsy i silną rolą social mediów jako źródeł informacji.

W Polsce znaczący odsetek płaci za newsy, co stwarza potencjał dla modeli subskrypcyjnych i “bundli” (pakiety audio+wideo+teksty).

Popularność zyskują TikTok i YouTube, szczególnie w młodszych grupach, co wymaga nowych strategii dotarcia.

Wyzwania to niski poziom zaufania i wysoka podatność na dezinformację.

Inicjatywy dziennikarstwa obywatelskiego zostały wchłonięte przez koncerny medialne w celu zwiększenia ruchu, co podważa ich pierwotną niezależność.

Zaufanie, unikanie newsów i polaryzacja

Zaufanie do mediów globalnie utrzymuje się na stabilnym, ale niskim poziomie, jednocześnie rośnie odsetek osób unikających newsów z powodu przeciążenia informacyjnego.

Coraz więcej ludzi deklaruje unikanie newsów, a wielu wyraża obawy o dezinformację.

Zaufanie spada szczególnie tam, gdzie rola social mediów jest dominująca, ponieważ platformy te są postrzegane jako najbardziej ryzykowne pod względem wiarygodności.

Konieczne jest tworzenie formatów wyjaśniających i dziennikarstwa konstruktywnego dla odbudowy zaufania.

Dziennikarstwo konstruktywne to podejście, które nie pomija negatywnych wiadomości ani problemów społecznych, ale celowo równoważy je analizą potencjalnych rozwiązań, reakcji i pozytywnych zmian.

Dziennikarze obywatelscy często mają silniejszą motywację ideologiczną niż dążenie do obiektywizmu, co pogłębia podziały społeczne.

Sztuczna Inteligencja (ryzyko reputacyjne i szansa operacyjna)

Generatywne AI budzi społeczną nieufność w kontekście “twardych” tematów (polityka, wojna), ale jest akceptowane w zadaniach back-office.

Użytkownicy oczekują, że człowiek będzie “za kierownicą” przy tworzeniu treści politycznych lub wojennych.

Liderzy mediów stawiają na automatyzację zaplecza (transkrypcje, tłumaczenia) i rekomendacje treści, obawiając się tworzenia treści przez AI.

Tylko transparentność co do roli AI i rygorystyczne sprawdzanie, skąd pochodzi dana informacja, pozwolą odróżnić prawdę od cyfrowego fałszerstwa.

Bezkrytyczne użycie AI przez obywateli do tworzenia newsów zwiększa skalę dezinformacji.

Transformacja aktualności

Pojęcie aktualności zostało zrewolucjonizowane i informacja musi być dostępna niemal w chwili trwania wydarzenia.

Internet i sieci mobilne umożliwiły transmisje na żywo i natychmiastową publikację treści.

Ta dynamika wymusza na profesjonalnych redakcjach przejście na model “mojos” (mobilnych dziennikarzy) oraz wykorzystanie treści obywatelskich.

Choć szybkość jest atutem, odbywa się to kosztem rzetelności i weryfikacji informacji.

Nadmierna pogoń za natychmiastowością osłabia profesjonalizm i etykę zawodu.

Bezpieczeństwo informacyjne (moderacja platform)

Platformy takie jak TikTok i X/Twitter są postrzegane jako najbardziej ryzykowne pod względem odróżniania wiarygodnych treści.

Wzrost obaw o “co jest prawdziwe” jest najwyższy dla kluczowych platform społecznościowych.

Wzrost popularności komunikatorów (WhatsApp/Telegram) jako źródeł newsów stanowi wyzwanie, ponieważ treści są tam prywatne i trudne do moderowania i weryfikacji.

Konieczne jest wdrożenie standardów provenance (pochodzenia treści) i partnerski fact-checking.

Blokowanie tradycyjnych newsów przez platformy (Meta) w niektórych krajach stwarza pustkę informacyjną, która zostaje wypełniona przez treści nieweryfikowane lub propagandę.

Plusy/Szanse

• Wzmocnienie demokracji: umożliwienie obywatelom kontroli władzy i nagłośnianie problemów marginalizowanych.

• Pluralizm i różnorodność: gwarantowanie szerszego spektrum opinii i perspektyw w debacie publicznej.

• Natychmiastowość i aktualność: dostarczanie informacji w czasie rzeczywistym, szczególnie w sytuacjach kryzysowych.

• Źródło dla profesjonalistów: materiały tworzone przez obywateli stanowią cenne źródło dla redakcji.

• Szansa na subskrypcje w Polsce: relatywnie większa gotowość do płacenia za newsy stwarza potencjał dla modeli subskrypcyjnych i premium audio/wideo.

Minusy/Zagrożenie/Ryzyka

• Ryzyko dezinformacji i manipulacji: brak profesjonalnej weryfikacji faktów, co sprzyja szerzeniu fake news i manipulacji.

• Erozja standardów dziennikarskich: zacieranie granicy między rzetelną informacją a osobistą opinią lub działaniem ideologicznym.

• Gettyzacja informacyjna: konsumenci wybierają media ideologicznie spójne, co prowadzi do baniek informacyjnych i pogłębia polaryzację.

• Uzależnienie od platform: “platform risk” to silna zależność od algorytmów gigantów technologicznych, które kontrolują zasięgi i przychody.

• Niski poziom merytoryczny: publikacje amatorów bywają krytykowane za zbytnie uogólnianie tematów.

Wnioski

Wnioski krótkookresowe (do 5 lat)

• Nastąpi dalsza fragmentacja sceny medialnej i wzrost znaczenia mikro-influencerów.

• W redakcjach priorytetem staje się wdrożenie “strategii twórców” (współpraca z twórcami) i intensywne szkolenia w zakresie weryfikacji treści tworzonych przez użytkowników.

• Konieczne są testy bundli (news+audio+newslettery) jako modeli monetyzacji.

Wnioski średniookresowe (5-15 lat)

• Istotna staje się dywersyfikacja przychodów w celu zmniejszenia zależności od platform.

• W Polsce niezbędne są inwestycje w edukację medialną i regulacje cyfrowe jako narzędzia walki z dezinformacją oraz rozwój formatów wyjaśniających dla odbudowy zaufania.

Wnioski długookresowe (powyżej 15 lat)

• Nastąpi redefinicja “czwartej władzy”, która zostanie rozproszona między profesjonalistów, obywateli i algorytmy.

• Ważne jest budowanie własnych, bezpośrednich kanałów w celu zmniejszenia zależności od platform.

• Obywatel stanie się głównym aktorem i obrońcą standardów informacyjnych w swojej społeczności.

Implikacje

Dla świata

• Globalna demokratyzacja produkcji treści wiąże się z ryzykiem chaosu informacyjnego.

• Niezbędne są międzynarodowe standardy provenance (pochodzenia treści) i edukacja medialna.

Dla Polski

• Istnieje realna szansa na wzmocnienie modeli subskrypcyjnych i premium audio/wideo, ale pod warunkiem kluczowych inwestycji w weryfikację i edukację.

Dla biznesu

• Firmy i marki będą przeznaczać będą coraz większe kwoty na reklamę za pośrednictwem trzech nowoczesnych form treści (branded content, podcasty i short video) zamiast na tradycyjne reklamy prasowe, radiowe czy banery internetowe.

• Konieczne jest zarządzanie ryzykiem reputacyjnym związanym z treściami twórców.

Dla “Kowalskiego”

• Większy wybór wiąże się z większą odpowiedzialnością, a więc i koniecznością aktywnego filtrowania źródeł, subskrybowania jakościowych marek i dbania o higienę informacyjną.

Podsumowanie

Dziennikarstwo obywatelskie i gospodarka twórców fundamentalnie przekształcają “czwartą władzę” w rozproszony ekosystem. Platformy wideo i komunikatory są nowymi wrotami do newsów, a zasięgi i wpływy przesuwają się od redakcji do twórców. Aby zachować społeczną funkcję mediów w obliczu rosnącej dezinformacji i polaryzacji, niezbędne są: współpraca z twórcami, inwestycje w weryfikację i edukację medialną, oraz budowa kanałów bezpośrednich i formatów, które aktywnie odbudowują zaufanie publiczności.